Kan, insan için hayati bir unsurdur. Bilindiği üzere kanda kırmızı kan hücreleri (alyuvarlar) bulunur. Alyuvarlar için demir, folik asit ve B12 vitamini çok değerlidir. Bu kan hücrelerinin yapısında oksijenin taşınmasını ve bu hücrelerin kırmızı renkte olmasını sağlayan ‘hemoglobin’ unsuru vardır. Nefes alırken akciğerdeki oksijen, bu hemoglobinin yapısına bağlanarak gayelere taşınır. Anemi (halk ortasındaki ismiyle ‘kansızlık’) hemoglobin ölçüsünün yaş ve cinsiyete nazaran dünya sıhhat örgütü tarafından kabul edilen kriterlerin altında kalması durumudur. Bu pahalar erişkin erkeklerde 13 g/dL, bayanlarda ise 12 g/dL’nin altı olarak kabul edilir. Altı ay ile 6 yaş ortası çocuklarda 11 g/dL’nin, 6-14 yaşlarda 12 g/dL’nin altı anemi olarak kıymetlendirilir. Dünyada aneminin görülme sıklığı bayanlarda %30-40, erkeklerde yaklaşık %20′dir.
Anemi cinsleri içinde demir eksikliği anemisi, hemolitik anemi, megaloblastik anemi, genetik nedenli anemiler (talasemi, orak hücreli anemi, vs) vardır. Bu yazıda toplumlarda en sık görülen ‘demir eksikliği anemisi’ temel alınacaktır. Demir eksikliği anemisi, demirin yiyeceklerle alımının ya da barsaklardan emiliminin az olması sonucu oluşur. Bu cins anemide alyuvarlar daha küçüktür. Bu aneminin en önemli sebepleri şöyle sıralanabilir:
Fizyolojik kan kayıpları (bayanlarda adet görme: her ay yaklaşık 30-80 ml kayıp)
Patolojik kan kayıpları (mide, barsak kanaması vs)
Yetersiz besin alımı (iştahsızlık, kanser, kilo verme gayreti, vs)
Gıdalarla alınan demirinin yetersiz emilimi (incebarsak hastalıkları, Çölyak vs)
Hamilelik sırasında demir ihtiyacı artar alınan demir ölçüsü sabit kalır, bu nedenle kâfi depo demiri olsa bile annede vakitle demir eksikliği ortaya çıkar. Bu durumdan bebek de etkilenecektir. Bilhassa hemoglobin kıymeti 9 gr/dL’nin altına fikir gebelik ile ilgili komplikasyon görülme riski artar. Besin demirinin yetersizliğine yol açan hastalıkların başında Çöliak hastalığı gelir. İncebarsak emilim yüzeyinin bozulmasıyla oluşan değişiklikler sonucu besinlerdeki demir işlenemediğinden anemi oluşur. Kan veren bireylerde de yeniden tıpkı biçimde demir eksikliği anemisi ortaya çıkabilir. Adet gören bayanlarda bu bir seferlik kan bağışı demir depolarının boşalmasına yol açabilecek iken, yetişkin sağlıklı bir erkekte 3-4 sefer kısa aralıklı kan verdikten sonra tıpkı durum ortaya çıkabilir. Gereğinde demir tedavisi verilerek düzeltilebilen kan bağışı tavrı son derece hayati bir bahistir. Bu manada erişkin sağlıklı bireylerin kan bağışından çekinmemeleri gerekir. Öte yandan bilhassa et yemeyen vejeteryan bireylerin besinler ile kâfi demir alamamaları ve kimi emilim bozukluğu hastalıklarında görülen yetersiz demir emilimi demir istikrarlarını eksiye götürür. Birçok zayıflama diyeti de demir açısından zayıftır.
Demir eksikliği anemisinde en sık klinik yansımalar halsizlik, bitkinlik, baş dönmesi, solukluk, çarpıntı, kolay yorulmadır. Akut kanamalarda şok ve şuur kaybı gelişebilir. Kimi hastalarda toprak yahut kül yeme davranışı (diğer ismiyle pika) görülmektedir. Bilhassa derin anemilerde günlük hayat kalitesini bozan yükte bulgular olabilir. Teşhiste tam kan sayımı, demir ve demir bağlama kapasitesi, ferritin, periferik yayma üzere laboratuvar tekniklerine başvurabiliriz.
Hastalığın tedavisinde en değerli etap altta yatan nedenin tam olarak araştırılması ve nedene yönelik tedavi yaklaşımıdır. Üstte saydığımız nedenler içinde bilhassa ileri yaştaki hastalarda kalın barsak kanserleri akılda tutulması gereken bir bahistir. Bunlarda tümörden yavaş ve bilinmeyen kan kayıpları olmaktadır. Rastgele tedaviler kimi kıymetli hastalıkların teşhisinde gecikmelere neden olmaktadır. Anemiye bağlı klinik belirtiler ve hematoloik pahalar olağana geldikten sonra da depoları doldurmak için aşikâr bir mühlet daha tedaviye devam etmek gerekir. Tedavide ağız yoluyla alınan ya da enjekte edilen demir preparatları kullanılır. Derin anemilerde kan nakli gereksinimi doğabilir.
