Etrafımızdaki şahıslarla bağlantı kurmanın en güçlü yolu lisan ve konuşmaktır. Lisan ve konuşmak ortak kavramlar üzere algılansa da aslında birbirinden farklı iki kavramdır. Kişi kendi niyetlerini anlatmakta ve diğerlerini anlamakta zahmet çekiyorsa bu durum lisan bozukluğuyla bağlıdır. Kişi kendi lisanının anlamlandıramıyor ve çözemiyorsa “dili anlamlandırma ve algılama bozukluğu” vardır. Lisan sisteminin kurallarını bilmiyor, ya da uygulayamıyorsa, niyetlerini de bu sebebe bağlı olarak tabir edemiyorsa da o kişinin “dili tabir etme bozukluğu” vardır. Algılama ve söz bozuklukları genel olarak bir ortada görülürler. Konuşma bozukluğu ise; seslerin, harflerin ve heceleri düzgün ve akıcı söylem edilememesi ve konuşmanın akıcı olmaması durumudur. Konuşma bozukluğuna konuşmayı mümkün kılan organların yanlışsız hareket ettirilememesi ya da denetim edilememesi yol açmaktadır. Konuşma bozukluklar; konuşma seslerinin yanlış ya da eksik üretilmesi (artikülasyon bozukluğu), konuşmanın akıcılığında sorun (kekemelik, takipemi), ses bozukluğu (ses kısıklığı ya da kaybı) motor konuşma bozukluğu (apraksi), konuşma ile ilgili kasların zayıflığı ya da çok gerginliği (dizarti) olarak ortaya çıkmaktadır.
Lisan ve Konuşma Bozuklukları Nelerdir?
Lisan ve konuşma bozuklukları doğuştan ya da sonradan oluşmaktadır. Her ikisi de bireyde bir ortada görülürken birebir vakitte birbirinden farklı sebeplerle de ortaya çıkabilir. Örneğin, lisan bozukluğu olmayan birinde konuşma bozukluğu görülebilir.
– Gecikmiş Lisan ve Konuşma Bozukluğu: Büyüme çağında olan çocuğun konuşması, konuşma gelişimi açısından beklenenden yavaş ya da çok geri ise bu durum ortaya çıkar. Bu bahiste her çocuğun gelişimi birbirinden farklılık göstermiş olsa da lisan ve konuşma hünerlerinin gelişmesinin oluştuğu beklenen ortalama bir süreç bulunmaktadır. Bu beklenen süreç; gelişim periyotlarına nazaran çocuğun 12-18 ay ortasında birinci sözleri kurması, 24. aydan itibaren cümle seviyesinde konuşması biçimindedir. Olağan gelişim gösteren bir çocuktan 2 yaşında ünlü seslerin tamamının edinmesi; 4 yaşında ise bir yetişkine benzeri konuşması beklenir. Bu süreçte çocuğun olması gereken vakitte konuşmaya başlamaması ve yaşıtlarına nazaran geri kalması gecikmiş lisan ve konuşma bozukluğuna neden olur. Prematüre doğum, motor gelişim geriliği, işitme kayıpları, genetik bozukluklar, yarık damak, ailede gecikmiş lisan hikayesi, zeka geriliği, otizm ve çevresel uyaranların az olması ve ailenin yanlış tavırları üzere çevresel şartlardan kaynaklı ortaya çıkmaktadır.
– Kekemelik-Takipemi Bozukluğu: Konuşma sırasında kişinin akıcı konuşmasını engelleyen bozukluktur. Sözlerin konuşma esnasında tekrar edilmesi ya da uzatılması üzere durumlarda kekemelik ortaya çıkar. Konuşma ritminin rahatsız edici biçimde sistemsiz olması ve konuşmanın olağandan daha süratli gerçekleşmesiyle de takipemi ortaya çıkar. Bu durum toplumsal irtibatı de olumsuz etkilemektedir.
– Ses Bozuklukları: Bireyin sesin çıkış şiddetinin ve kalitesinin benzeri yaş, cinsiyet, kültürel geçmiş ve coğrafik yerleşimdeki bireylere nazaran farklı olmasına ses bozukluğudur. Farklı sebeplerden ötürü ortaya çıkmaktadır. Sigara ve alkol tüketmek, yüksek sesle konuşmak, bağırmak, çeşitli hastalıklar, sese bağlı oluşan tıbbı nedenler (gırtlak ameliyatı, tiroid ameliyatı gibi) ve nörolojik bozukluklar sebepler ortasındadır. Fizikî bir rahatsızlık yoksa on günden fazla oluşan ses bozukluklarında kesinlikle doktora başvurulmalıdır.
– Motor Konuşma Bozuklukları: Dizarti ve apraksi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Merkezi hudut sistemi yahut çevresel hudut sistemi ya da her iki sistem hasarına bağlı olarak gelişir. Dizarti, konuşma düzeneğindeki kas denetiminde anormallik, uyum bozukluğu, konuşma düzeneğinde fizikî olarak görülen güçsüzlük ve istemsiz kontrolsüzlük üzere meselelerden ötürü konuşmanın olumsuz etkilenmesiyle oluşur. Konuşmanın güç ve marifet gerektiren kısımlarında zayıf ve güçsüzlük yaşanması durumudur. Farklı kas ve hudut hastalıklarından ötürü ortaya çıkar. Apraksi ise motor konuşma marifetleri yerindedir ancak yetenek gerektiren konuşma performansının sergilenememektedir. Edinilmiş konuşma apraksisi ve çocukluk çağı konuşma apraksisi olmak üzere iki formda görülür.
– Artikülasyon Bozukluğu: Konuşurken ağızdan çıkan hecelerin ve seslerin lisana uygun biçimde üretilememesi (eksik ya da yanlış üretilmesi) sonucunda karşıdaki kişi tarafından anlaşılamama durumudur. Bu durumda karşıdaki kişi ne söylendiğini anlamaz o yüzden ne söylendiğinden çok nasıl söylendiğine bakılması gerekir.
– Afazi (Edinilmiş Lisan Bozuklukları): Nörojenik olarak ortaya çıkmaktadır. Konuşma ve lisan bozukluğu olmayan bir kişinin geçirilen bir hastalık sonucu beyinde hasar kalması edinilmiş lisan bozukluklarına neden olmaktadır. Beyinde yer alan lisan ve konuşma merkezlerinin hasara uğraması sonucu konuşulanları anlamakta zahmet çekme ve konuşmada zorluk çekmeye neden olabilir. Bunun yanı sıra karar verme hünerinin kaybedilmesi, söylenenleri tekrarlama, sorun çözme yeteneğinin azalması da görülür.
– Yutma Bozuklukları: Ekseriyetle nörolojik bir sebeple kendini gösterir ve yemek yerken yiyeceklerin ağız boşluğundan geçme esnasında yanlış bir hareketten ötürü nefes borusuna kaçmasıyla ortaya çıkar.
Konuşma Bozukluğunun Nedenleri
– Gelişimsel lisan gecikmesi
– Erken doğum ve büyüme gelişme geriliği
– Ailesel lisan gecikmesi
– Konuşmayı sağlayan kas ve kemik yapılarındaki değişiklikler
– İşitme kayıpları, işitmede algı bozukluları
– Beyin ya da sonlarda meydana gelen sorunlar
– Lisan bağı, yarık damak ve diş sorunları
– Parkinson, als üzere nörolojik bozukluklar
– Beyin hasarı ve zeka geriliği yapan hastalıklar (otizm, down sendromu üzere hastalıklar)
– Psikososyal uyaran eksikliği
– Çeşitli hastalıklar ( reflü, polipler, nodüller, ses tellerindeki rahatsızlıklar ve gırtlak kanseri üzere hastalıklar)
Konuşma Bozukluğunun Belirtileri
– Konuşmaların kolay anlaşılmaması
– Konuşurken zahmet çekilmesi
– Konuşma sesinin ritminin düzgün halde ayarlanamaması, çok yüksek ya da kısık sesle konuşmak ve olması gerekenden daha süratli konuşmak
– Söz haznesinin dar olması ve cümle kurmakta zahmet çekilmesi
– Seslerin ve heceleri yutarak konuşmak
– Akıcı bir konuşma sağlanmaması
– Sözcüklerin ağzıda gevelenerek anlaşılamaz olması
– Konuşarak kişi kendini söz edemediği için işaretlerle irtibat kurmaya çalışması
Konuşma Bozukluğunun Tedavisi
Konuşma bozukluğunun tedavisi mümkündür. Teşhisin konulması için lisan ve konuşma problemleri geniş bir çerçevede ele alınır. Konuşma bozukluğunun tipi ve hangi kademede olduğunu anlamak için kişinin hangi sesleri çıkarıp çıkaramadığına bakılır. Başka yandan konuşmanın akıcılığını ve kalitesini belirlemek için de testler uygulanmaktadır. Konuşma bozukluğu tedavisinde kişinin ses kalitesinin arttırılması, sözlerin anlaşılır bir biçimde çıkarılmasıyla konuşma bozukluğunun ortadan kaldırılması amaçlanır. Sözlerin anlaşılmasını, sözleri tam çıkarabilmeyi, cümle yapısını ve lisanın hakikat bir halde kullanılmasını amaçlayan tedavide manaya ve çözümlemeyi geliştirici lisan antrenmanları, dudak antrenmanları, yanak ve çene antrenmanları yapılır. Lisan bağı, damak anomalileri üzere sorunlar varsa cerrahi müdahale ile bunları düzeltmek gerekebilir. Ayrıyeten işitme kaybı tespit edilirse işitme aygıtı ya da biyonik kulak üzere tedaviler düşünülebilir.
Tıpkı vakitte bu sorunu yaşayan şahısların aile etraflarının tavırları da tedavi sürecinin olumlu geçmesine katkı sağlar. Bu süreçte sabırlı ve anlayışlı olunması hasta şahıslarında kendilerini daha âlâ hissederek tedaviye olumlu karşılık vermelerini sağlayacaktır. Şayet konuşma bozukluğuna neden olan bir sıhhat sorunu ise o vakit bu hastalığın tedavisi yapılır. Gerekli görülen durumlarda terapist, işitme testi ya da nörolojik muayene de istenebilir. Yetişkinlerde ortaya çıkan konuşma bozukluklarının tedavisi için süratli okuma kursu, diksiyon kursu üzere eğitim kurumlarından yardım almaları önerilebilir. Çocuklukta ortaya çıkan konuşma bozukluklarında ailenin tavrı tedaviyi olumlu istikamette etkilemektedir. Ailenin çocuğa yanlışsız model olması gerekmektedir. Konuşma bozukluğu yaşanması durumunda daima uyarılmak çocuğu duygusal olarak etkileyeceği için bu hususta uzman birinden takviye alınmalıdır. Lisan ve konuşma bozukluklarının ilerlemesinin önlenerek düzeltilmesi kesinlikle uzman yardımıyla gerçekleşir.