Boyun ön alt yarısında, nefes borusunun önünde bulunan kelebek halli bir iç salgı bezi olan tiroid bezinin hastanın yaşı ve cinsiyeti için olağan olarak tanımlanan boyuttan büyük olmasına GUATR denir. Guatr, bayanlarda daha sık görülür. Guatrda tiroid bezinin hormon üretimi artmış (hipertiroidi), olağan (ötiroidi) yahut azalmış (hipotiroidi) olabilir. Beslenmedeki iyot eksikliği guatrın tüm dünyada en kıymetli nedenidir. Tiroid bezinin kıymetli bir misyonu tiroid hormonu üretmek için kandan iyotu almaktır. İyot eksikliği olan bir şahısta tiroid bezi az tiroid hormonu üretir. Beyindeki hipofiz bezi, tiroid hormonu düzeyinin çok düşük olduğunu algılar ve tiroid bezine bir ikaz gönderir. Bu uyarıcı sinyal TSH’dır. Tiroid bezi, tiroid hormonu üretimini telafi etmeye çalıştığında yavaş yavaş büyür ve guatr oluşur. Vakitle tiroid bezi içerisinde yuvarlak oval biçimli nodul denilen bezeler, yumrular oluşabilir. Guatr görülme sıklığı, iyot eksikliği olmayan bölgelerde % 0-5 iken, ağır iyot eksikliği bölgelerinde %30’un üzerindedir. İyot eksikliğinin önlenebilir bir neden olması çok kıymetlidir. Bir toplumdaki iyot eksikliği düzeltildikçe guatr sıklığı azalmaktadır. Toplumun %10’undan fazlasında guatr bulunduğunda endemik=yaygın guatr denilmektedir. Bu oran %5’in altında ise sporadik=seyrek guatr olarak tanımlanmaktadır.
İyot eksikliği sonucu gelişen guatr noduler, multinoduler ve diffüz (nodulsüz) olabilir. Noduler guatr ülkemizde 40 yaşından sonra %25 oranında görülmektedir. Tiroid nodullerinin %95’i uygun huylu iken, %5’i kanserleşir. Nodül, boyun bölgesine radyasyon (ışın) verilmesi sonucu gelişmişse kanser riski daha fazladır. Tiroid biyopsilerinin yaklaşık %20’si kuşkulu nodul olarak rapor edilir. Sintigrafide saptanan soğuk nodullerde kanser mümkünlüğü %15-20 iken, sıcak nodullerde bu mümkünlük %5 civarındadır. Noduler guatr çok büyük olduğunda boyun bölgesine bası yaparak nefes darlığına yol açabilir. Büyük ve içinde kalsifikasyon içeren noduller kanserleşebilir. Kanserleşme küçük nodullerde de mümkündür. Ayrıyeten noduller otonomi kazanıp tiroid hormonu çok salınımına yol açabilir.
İyot eksikliğinin olmadığı ülkelerde guatr oluşumunun en sık nedeni Hashimoto tiroiditidir. Bedenin bağışıklık sisteminin kendisine düşman hale gelerek tiroid bezine saldırdığı (otoimmün) bir durumdur. Tiroid bezi bu süreçte hasar görür ve kâfi ölçüde tiroid hormonu üretemez. Hipofiz bezi düşük tiroid hormonu düzeyini algılar ve tiroidi uyarmak için daha fazla TSH salgılar. Bu ihtar tiroidin büyümesine neden olabilir. Guatrın bir öbür yaygın nedeni de Graves hastalığıdır. Graves hastalığı da otoimmündür. Bu durumda kişinin bağışıklık sistemi tiroid uyarıcı immünoglobulin (TSI) ismi verilen bir protein üretir. TSI isimli protein tiroid bezini uyararak bezin büyümesine neden olur. Ayrıyeten, TSI isimli bu protein tiroid bezinin çok fazla tiroid hormonu üretmesi için uyarır. Böylelikle hipertiroidi olur. Hipofiz bezi çok fazla tiroid hormonu üretildiğini algıladığı için TSH salgılanmasını azaltır. İyot eksikliği dışında guatr gelişimini tetikleyebilen ender nedenler: boyun bölgesine radyasyon, sigara, doğal guatrojen (guatr yapıcı) denilen kimi besinler, selenyum eksikliği, çinko eksikliği, duygusal gerilim, kimyasallar, sanayi atıkları, kimi ilaçlar, birtakım iltihaplı hastalıklar ve ailesel yatkınlık. Doğal guatrojen denilen besinler ortasında mısır, soya, tatlı patates, keten tohumu, karalahana, karnabahar, brokoli, şalgam, hindistan cevizi yer alır. Bu eserlerin ölçülü tüketilmesi gerekir.
Tiroid hastalıklarında belirti ve şikâyetler ekseriyetle siliktir. Uzunluğunda şişlik olduğunda tiroid ele gelebilir. Hipertiroidide hastalarda çarpıntı hissi, nabız yükselmesi, sonluluk, nefes darlığı, terleme, titreme, ishal, öfori, ateş basması, kilo kaybı görülürken; hipotiroidide halsizlik, güçsüzlük, uyku hali, adet düzensizliği, seste kabalaşma, ses kısıklığı, kabızlık, kırılgan saç ve tırnaklar, ödem, nabızda düşme beklenir. Teşhiste fizik muayene, kan analizleri, ultrasonografi, sintigrafi ve tiroid biyopsileri çok kıymetlidir.
Guatrda tedavinin hedefi tiroid bezindeki büyümenin durdurulması ve/veya küçültülmesi, büyümeye bağlı olarak ortaya çıkan basının giderilmesi, kandaki tiroid hormonlarının düzeyi anormalse bunların olağanlaştırılması, eşlik eden tiroid kanseri varsa tedavi edilmesidir. Guatr çok büyük değilse, rastgele bir şikâyet oluşturmuyorsa ve tiroid bezi kâfi ölçüde tiroid hormonu yapıyorsa ekseriyetle bir tedavi gerekmeyebilir. Bu türlü durumlarda hekiminiz tedaviye çabucak başlamak yerine aşikâr aralıklarla guatrınızı takip edebilir.