Yalnızlık alıp karşına kendini,
öteki kendilerinle konuşmaktır.
Bakışmaktır, öteki kendilerinle;
dövüşmektir.
Kimi vakit da, öldürmektir
İçlerinden sana en çok benzeyeni,
benzemiyor diye.
Yalnızlık öldürmektir.
…
Yalnızlık, sizin size yokuşunuzdur.
…
(Hasan Ali Toptaş)
Günahsız; üzüntüyle başlayan, tavanda asılı kalan bir intikamla birlikte huzura erer. “Masumiyetin Son Günleri”ni bitirdiğimde, Shakespeare’in (2017) Hamlet’e söylettiği şu cümleyi hatırladım: “Olacak buymuş, o denli de olmuş.”
Selahattin Yusuf’un son romanı “Masumiyetin Son Günleri”, yalnızlıkla olan münasebetinin yanı sıra, psikanalizde sıkça başvurduğumuz nefret-haz ve vefat bağlantısı bağlamında ele alınabilir.
“Yalnızlık” izleğinden başlayalım. Romandaki yalnızlık, öncelikle “görülmeme, fark edilmeme” hissinden fazla, “mutlak eksik” bir şeye duyulan hasret hâlinde öne çıkıyor. Romana asıl rengini ve temasını veren Pak karakterinin, içinde bulunduğu durumun çıkmazlarından ve umutsuzluklarından kendine bir korunak edinmeye çalıştığını izliyoruz. Hikayenin sonunda ise Masum’un dünyasının, “duygu durumunun”sarsıcı biçimde dışarı taştığı sahnelere şahit oluyoruz. Saf, acı veren yalnızlığının üstesinden lakin onu “görmekten vazgeçerek” gelebiliyor. Yıkım böylelikle düşlemden gerçeğe dönüşüyor. Soyutlandığında üstesinden gelinemeyecek şeyi, güya onu somutlaştırarak ve gerçeklik düzlemini değiştirerek baş edilebilir bir alana çağırıyor.
Tahlillerinin değerini vaktimizde da müdafaaya devam eden Sigmund Freud’un, çok kıymetli önermelerde bulunduğu 1905 tarihli bir makalesinde, daha doğrusu bir anısında, yalnızlık şöyle soyutlanır: “Çocukluk anksiyetesinin kökenine ait bilgilerimi üç yaşındaki bir erkek çocuğuna borçluyum. Işıksız bir odada bulunduğunda bağırdığını işittim: ‘Teyze bir şey söyle korkuyorum, zira burası o denli karanlık ki!’ Teyzesi ona şöyle bir yanıt verir: ‘Beni göremediğine nazaran bu ne işe yarayacak ki?’ Çocuk, ‘Olsun’ der,‘Biri konuştuğu vakit aydınlık oluyor…’” (s. 224). Bu çocuksu anksiyete hâli, hayatımız boyunca hiçbir vakit büsbütün kurtulamadığımız bir gerçektir. Kelam konusu anksiyete temelde çok erken periyotta birinci objenin, yani annenin yokluğu ihtimalinden hareketle ortaya çıkan bir his durumudur.
“Masumiyetin Son Günleri”nde yalnızlığı en çarpıcı biçimde ortaya koyan sözlerden biri şuydu: “İnsan gereğince yalnız olduğunda, fakat o vakit iki kişi olabilirdi…” Bu, tam da obje alakaları kuramı öncüsü D. W. Winnicott’un “kendi başına olma kapasitesi” (the capacity to be alone) kavramını akla getirmektedir. Winnicot’a (1958) nazaran bu durum, çocuğun birinin yanında kendi başına olmasından fazla, birinin yanında yalnız hissedebilme kapasitesi olarak anlaşılmaktadır. Ama böylelikle, kendi başına var olabilme kapasitesinin temeli bir paradoksa dayanmış olur. Zira kendi başına var olan bebek ile anne ortasındaki münasebetin tabiatı paradoksaldır. Winnicott bu paradoksa dikkat çeker. Der ki: “Ancak öbür birinin yanında kendi başına var olabilmenin, benlik olgunlaşmamışlığının doğal olarak anneden gelen benlik dayanağı ile dengelendiği, çok erken bir evrede ortaya çıkabilecek bir eksiklik kelam bahsidir.” (s. 417). Bebek, vakit içinde benliğini destekleyici anneyi içe atar ve bu yolla tek başına var olabilmesi mümkün hâle gelir. Sonra kendi başına var olmayı ve kendi başına var olmaktan keyif almayı mümkün kılan, bu içteki anneyle alaka sayesinde gerçekleşir. Yalnızlık, bu iç-anneyle bağın tabiatına, biçimine ve yoğunluğuna kuvvetle bağlıdır. Bu yaklaşımın doğal sonucu, ötekiyle birlikte var olmanın tabiatına da ışık tutmaktadır diyebiliriz. Örneğin; yalnızlığa katlanamayan karakterin, tek başına var olma tahammülsüzlüğünün, tıpkı vakitte öteki ile (anne yerine geçen ile) birlikte varoluşu içselleştirememesinden kaynaklanabileceğini dikkate almak zorundayız.
Romanda karakterin bize hissettirdiği yalnızlık, elbet annesiyle olan bağlantısını akla getirmektedir. “İlişki kurmamış, mahvolmamıştı şimdi.” cümlesini okuduğumda kalabalıklar içinde bir başına kalan, öte taraftan yalnızlığı içsel olarak hissedememiş ve yalnızlığıyla başa çıkmayı başaramamış kahramanın, annesiyle kurduğu alakanın içeriğinin ne biçimde olduğuna dair zihnimde bir merak uyandı. Bağ kurmak bu kadar tehlikeli miydi nitekim? Masum’un, güzel ve kendisini hayata tutundurabilecek içsel objesi, “annesi” neredeydi? Bayanlarla olan çatışmaları, münasebetlerindeki kronik “becerisizlikleri” bu derece ağır ve merkezdeyken hikayede annesinden neden hiç bahsedilmemişti?
Yalnızlığı ele alırken bir taraftan da karakterin başvurduğu vefat ve haz kaynaklarını düşünmek gerekir. Freud, “Haz Unsurunun Ötesinde” (2001) başlıklı metninde, mevtin ruhsal gücünü ortaya koymak ister. Freud, 1920’lerden sonra, yani “narsisizm” kavramına yoğunlukla eğildiği periyotta, ruhsal gelişim için yalnızca libidinal güçlerin kâfi olamayacağı, buna mevt dürtüsünün de eklenmesi gerektiği noktasına varır. Ona nazaran her şey zıddıyla birlikte düşünülmelidir. Libidinal güç ile antagonist çalışan yıkıcı ve güçlü “ölüm dürtüsü” bir ortada çalışır. Böylelikle yönelimleri birbirine zıt bu iki dürtü, hayat mühletince birbirinden ayrılmaz biçimde fonksiyon görürler. Winnicott “Oyun ve Gerçeklik”te (1971), obje kullanımına dair yansıtmalar yığını hâlindeki objeden başka bir kişi olarak münasebet kurmaya geçebilmek için öznenin objeyi yok etmesi gerektiğini ve içsel anne objesinden vazgeçmenin gerekliliğinden kelam eder. Thomas H. Ogden (2017), bu fikirlere ek olarak “gerçek olduğu için yok edilme, yok edildiği için gerçek olma süreci”nde objenin “yaşayan”, “nefes alan”, “coşkusal olarak reaksiyon veren gerçek dışsal anne nesnesi” hayatta kalabilmesinin kritik kıymet taşıdığından ve bebeği obje kullanımına ulaştıran gelişim sürecinde kaçınılmaz bir formda yok edildiğinden bahsetmiştir. René Roussillon’a (2013) nazaran ise yıkıcılık olmadan hiçbir şey yaratılmaz. Yeni bir şeyin oluşması için o şeyin daha evvelki hâli yıkılmalıdır. Hem bedensel metabolizma hem de ruhsal bünyeye katma edimi, yıkıcı süreçlerin devreye girmesini gerektirmektedir. Hasebiyle bu noktada yıkıcılığın kendisiyle değil, bu yıkıcılıkla ne yapıldığına, nereye varılmak istendiğine eğilmek gerekir. Söz etme ve gösterme yollarıyla ilgilenmek gerekir. Yıkıcılık, ömrü destekleyebilir, yaratıcılığa da hizmet edebilir. Fakat romana dönecek olursak Masum’un ruhsallığındaki yıkıcı ve yaratıcı güçler, yani vefat ve libido, yaşamsallığı dayanaklar biçimde ve öngörülebilir bir diyalektik içinde çalışmamaktadır. Hasebiyle romanda vefat dürtüsü libidinal dürtüye baskın çıkmaktadır diyebiliriz. Bunu roman boyunca sergilenen tipik obsesyon görüntüleri boyunca izlemek değişik.
Karakterin mevt dürtüsü kaynakları üzerine düşünmüşken bununla yakından alakalı olan takıntı konusuna eğilmek gerekir. “Hayatının kaybolmuş tertibini onların ortasında bulabilirmiş üzere, sisteme soktu taşları.” Kahvehanedeki okey taşlarıyla takıntılı bir münasebet geliştirmiş Masum’a biraz daha yakından bakmadan evvel, Freud’un takıntı üzerine olan fikirlerine eğilmek istiyorum. Freud’a (1920) nazaran takıntı, alışkanlık ve ritüeller bilindiği üzere mevt dürtüsüyle ilişkilidir. Freud, mevt dürtüsünü yineleme zorlantısıyla keşfetmiştir. Obsesyonlardaki ısrarlı tekrar etmeyi mevt dürtüsünden ileri geldiğini değerlendirmiştir. Burada Masum’la hayatı ortasındaki yarılmayı daha da açan ve genişleten şey, karakterin hayata tutunmaya yönelik devinim hâlindeki eforunun her kezinde sonuçsuz kalmasıdır. Masum’un mefkuresine olan bağımlılığı, çekmek istediği sanat sinemasını kesinlikle çekmek konusundaki karanlık kararlılığı, Handan’ın etrafında dönen his takıntısıyla birleştirildiğinde, vefat dürtüsü bağlamını ortaya çıkarmaktadır. Yani libidinal bir yaşamsallıktan çok, ölümcül bir yıkıcılıktan bahsetmeliyiz.
Bayan erkek ilgilerindeki bilindik çetin çekirdek, roman boyunca detaylı izlenimler, müşahedeler ve çözümlemelerle ortaya konuluyor. Burada, kendisinin “özgürlük sarhoşluğu”; Masum’un ise “ergenlik serbestliği” diye nitelediği hâl içinde kendinden geçmiş bulunan Handan karakterine eğilmek gerektiği kanısındayım. Handan’ın babasıyla olan alakası çok acıklı bir hâlde sergilenmiştir. “Doğmasına müsaade verilmeyen, ondan vazgeçilen Handan…” Fakat tekrar de doğmuştur. Bir sefer başlangıçta, herkesin doğal bir hakla geldiği dünyaya, Handan özel müsaadeyle alınmış üzere görünmektedir. Handan, bunun ve çok erken yaşlarında cinsel gururunun feci formda incitilmesinin sonucu olarak, kendi içinden taşan, durulamayan, akan, eriyen, buharlaşan, parçalanan, bütünlenen ve sürekli geçiştiren bir karakterdir. Hasebiyle güçlü olmayan ve takıntı dışında bağ kuramayan Masum’un, Handan’ın hayatında yer alamamasına şaşırmamak gerekiyor. Handan’ın, gün gelecek Masum’u da tedavi etmek isteyecek olan psikiyatrist arkadaşına yazdığı ve içinde sık sık “boşluk” geçen mektup, tam da bu kapanmayan yaraya “Masum’u da bitiren yere” işaret etmektedir. Muharrir burada kelam alır: “Boşluk kapanamıyordu. Bayanın içinde açılan boşluk insan yiyordu, aşk yiyordu, erkek yiyordu, hayat yiyordu. Masum’u yutan kuyu burasıydı işte…” Suçsuz, anlayamadığı ve her seferinde şaşırıp kaldığı şeylerle ısrarla bağ kurmaya çalışıyor. Aslında bu, her şeyle Suçsuz ortasındaki o kapanmaz uzaklığa işaret ediyor; hayatı ve çaresizliği ortasındaki bir türlü kapanmayan aralığa. Münasebetiyle ortak arkadaşları olan psikiyatristin (Sander), Masum’un hayatta kalabilmesi için “Çaresizliği modüllere ayırıp telkin eczasıyla doldurması…” bir işe yaramıyor. “Psikanaliz”, Masum’un “mesafelerini” kapatmaya yetmiyor, yetemiyor.
Bir şey daha var. Masum’un hayatla ortasındaki biricik “bağ” olabilecekmiş üzere görünen şu “sanat filminin” özel bir manası olsa gerek. Sinema takıntısı burada Masum’un bir türlü hikâyeleştiremediği, içinde “oyun” kuramadığı kendi hayatını sembolize ediyor üzere gözükmekte. Sonu umut-suzluk-la biten bir hayat oyunu. Örneğin “İzini kaybettirmek, herkesin yeterli berbat bir iz bırakmak istediği şu dünyada, hiç yaşamıyormuş üzere yapmak…” diyor muharrir. Bu, görülme ya da yalnızlığı aşma dileğinden çok, bir “son kere görülme” dileğine benziyor güya. Yani yaşamsallığa değil, mevte dönük bir imgeye.
Pekala, romana nazaran Saf için vefat neden bu kadar ağır bir his? Tahminen kırgınlıklarını Handan’a yansıtarak, onu kırıklarının bir çeşit taşıyıcısı haline getirerek mevtin büyüsünden kaçmak istiyordu. Tahminen de şahsen Handan, Günahsız için vefatın büyülü bir oyunu ve sağlam bir tuzağıydı.
Her şey bir yana, Masum’un tamamen Handan’ın zihninde var olma tutkusu ya da takıntısı açık. Bunu romanda değişik kılan, elbette bir “intikam” duygusu olarak düşlenmiş olması. Masum’un yarasını dindirmez tahminen, ancak yeniden de William Shakespeare’in (2017) Hamlet’ine kulak vermekte yarar var:
“Var olmak mı, yok olmak mı, bütün sorun bu!
Fikrimizin katlanması mı hoş,
Zalim mukadderatın yumruklarına, oklarına,
Yoksa diretip bela denizlerine karşı
Dur, kâfi demesi mi?
Ölmek, uyumak sadece!
Düşünün ki uyumakla yalnız bitebilir bütün acıları yüreğin,
Çektiği bütün kahırlar insanoğlunun. (s.71)